Για τη ζωή: Αναστοχασμοί, αναμνήσεις και συνδέσεις από το συνέδριο κριτικής ψυχολογίας του TODAP

Γράφουν: Καρατζαφέρης Λυκούργος (ο)
¹, Τσιρτόγλου Γιούλη (η) ², Αβάνη Μαριλίνα (η/το)³

Η ζωή δεν είναι παίξε-γέλασε

Πρέπει να τηνε πάρεις σοβαρά

Τόσο μα τόσο σοβαρά

Που έτσι, να πούμε, ακουμπισμένος σʼ έναν τοίχο

με τα χέρια σου δεμένα

Ή μέσα στʼ αργαστήρι

Με λευκή μπλούζα και μεγάλα ματογυάλια

Θε να πεθάνεις, για να ζήσουνε οι άνθρωποι,

Οι άνθρωποι που ποτέ δε θα ʽχεις δει το πρόσωπό τους

και θα πεθάνεις ξέροντας καλά

Πως τίποτα πιο ωραίο, πως τίποτα πιο αληθινό απʼ τη ζωή δεν είναι.

Ναζίμ Χικμέτ

Το παρόν κείμενο έρχεται να μεταφέρει την εμπειρία μας από το τελευταίο συνέδριο κριτικής ψυχολογίας που διοργάνωσε ο Σύνδεσμος Ψυχολόγων για την Κοινωνική Αλληλεγγύη (Toplumsal Dayanışma için Psikologlar Derneği ή TODAP), στην Istanbul, μεταξύ 18 και 20 Οκτωβρίου 2024. Με το γενικό τίτλο «Ενθυμούμενοι/ες/α τον Αγώνα και Οραματιζόμενοι/ες/α το Μέλλον» (Remembering Struggle and Imagining Reconstruction) θυμηθήκαμε (ξανά) πως η δουλειά μας είναι σημαντική και δεν περιορίζεται στα γραφεία και τις δομές που βιοποριζόμαστε. Θυμηθήκαμε (ξανά)
πως η ψυχολογία είναι πολιτική με άλλα μέσα και η σύνδεση εκείνων που εργάζονται κόντρα στις κυρίαρχες ψυχολογικές νόρμες είναι κομμάτι της στράτευσής μας ενάντια στην κοινωνική αδικία και τις διαθεματικές καταπιέσεις. Θ
υμηθήκαμε και πάλι πώς οι ενώσεις και οι σύνδεσμοί μπορούν να δρουν πέρα από τα επιμέρους επαγγελματικά συμφέροντα
με γνώμονα μια επιστήμη στο πλευρό των κινημάτων.

Με γνώμονα τα παραπάνω, το κείμενο αυτό δεν είναι μόνο ένα μέσο επικοινωνίας των αναστοχασμών και των εμπειριών μας αλλά και ένα προσχέδιο καλέσματος για την ανάπτυξη νέων δράσεων ικανών να μας συνδέσουν με την ψυχολογία των καταπιεσμένων, σε άλλα μήκη και πλάτη του κόσμου. Δράσεων από εμάς για εμάς αλλά και για εκείνους,

εκείνες και εκείνα που μας έχουν και τους έχουμε ανάγκη.

TODAP: ένας σύνδεσμος ψυχολόγων για την κοινωνική αλληλεγγύη

Ο σύνδεσμος⁴ TODAP κινείται ανοικτά σε έναν φιλοεργατικό και σοσιαλιστικό άξονα, εργάζεται υπέρ των καταπιεσμένων, στη βάση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενάντια σε κάθε μορφή διάκρισης, καταπίεσης και εκμετάλλευσης αλλά και για την διάδοση οπτικών και προσεγγίσεων κριτικών προς την κυρίαρχη ψυχολογική θεωρία και πρακτική. Κινούμενος σε τρείς άξονες θέτει στο επίκεντρο τον αγώνα ενάντια στις επισφαλείς συνθήκες εργασίας, επιδιώκει την παραγωγή κριτικής ψυχολογικής γνώσης και πρακτικής με διεπιστημονικό τρόπο και προτάσσει την κοινωνική αλληλεγγύη ως απαραίτητη προϋπόθεση για έναν βιώσιμο κόσμο. Παράλληλα, οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων που αντιμετωπίζουν όσοι/ες/α εργάζονται ή σπουδάζουν στο πεδίο της ψυχολογίας, η καθολική προσβασιμότητα στη δημόσια εκπαίδευση, το δικαίωμα σε δωρεάν υπηρεσίες υγείας παρεχόμενες στη μητρική γλώσσα αποτελούν βασικές επιδιώξεις. Με άλλα λόγια, ο TODAP αγωνίζεται για την προστασία των κεκτημένων δικαιωμάτων, μάχεται ενάντια στην καταστρατήγησή τους, και διεκδικεί εκείνα που δεν έχουν ακόμη κατακτηθεί.

Τίποτα πιο αληθινό απ’ τη ζωή δεν είναι

Το συνέδριο «Ενθυμούμενοι/ες/α τον Αγώνα και Οραματιζόμενοι/ες/α το Μέλλον»
διεξάγεται ανά διετία και φέτος, όπως αναφέρουν οι διοργανωτές⁵
και είναι το όγδοο κατά σειρά από το 2008. Αυτές οι αναταραχές, όπως επισημαίνουν «φέρνουν μαζί τους ρήγματα, παλινδρομήσεις και απώλειες…» Κινούμενο «μεταξύ περιβαλλόντων ζωής και αγώνα, του εφικτού και του πραγματικού, της μνήμης και της ελπίδας, της λήθης και της μνήμης» το τριήμερο εστίασε στην κατανόηση μιας εποχής που στέκεται στο κατώφλι της απώλειας και της ανοικοδόμησης. Άραγε, τι αντίκτυπο έχουν οι αλλεπάλληλες καταστροφές στις ζωές μας;

Στις 6 Φεβρουαρίου 2023, η χειρότερη φυσική καταστροφή στη σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας άφησε πίσω της 53.000 νεκρούς. Μέχρι το Σάββατο και τις τρεις συγκλονιστικές παρουσιάσεις των Παλαιστίνιων γυναικών Hala Hanina, Ola H Abuwar και Ala’ Bassam Mustafa Mustafa, 42.409 Παλαιστίνιοι είχαν αναφερθεί ως νεκροί στη μεγαλύτερη γενοκτονία του 21ου αιώνα. Μόλις πριν από λίγους μήνες, στις 13 Φεβρουαρίου 2024, κατέρρευσε η δεξαμενή τελμάτων κυανίου στο ορυχείο χρυσού Erzincan İliç Çöpler (ιδιοκτησία της καναδικής εταιρείας Anagold). Εννιά εργάτες παγιδεύτηκαν κάτω από αυτό και το κυάνιο χύθηκε στον ποταμό Ευφράτη, ο οποίος ρέει μέσω του Ιράκ και της Συρίας. Σε αυτήν την ιστορική στιγμή που οι άνθρωποι πληγώνονται, πονάνε, δυσφορούν, πεθαίνουν, και, αν έχουν την ευκαιρία, πενθούν, η ψυχολογία του νεοφιλελευθερισμού και ο νεοφιλελευθερισμός της ψυχολογίας αλληλοενισχύονται ως συστήματα Λόγου και άσκησης εξουσίας. Όπως και αλλού έτσι
και στην Ελλάδα η ψυχολογία σήμερα μας προτρέπει,
να δώσουμε προτεραιότητα στην προσωπική μας πραγμάτωση έναντι των συλλογικών αναγκών, απομακρύνοντάς μας από το στόχο της πολιτικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης.

Ζήσαμε ένα συμπόσιο όπου τα κινήματα πόλης ενάντια στον εξευγενισμό (gentrification) των πόλεων συνάντησαν τα αντισπισιστικά κινήματα, όπου το κουρδικό ζήτημα συνάντησε την σφαγή στη Γάζα, όπου η φεμινιστική θεματική συνομίλησε με τα ζητήματα της επιστημικής αδικίας και της συστημικής καταπίεσης. Μιλώντας για την πόλη και τις λειτουργίες της, την συμπεριληπτικότητα και τον τρόπο που την αφομοιώνουμε, το μετασχηματισμό του τοπίου και τις κινητοποιήσεις για την προστασία του, για την εφαρμογή της νεοφιλελεύθερης πολιτικής στον αστικό χώρο και τη σχέση της βίας απέναντι στα ζώα με την ενδο-οικογενειακή βία, ένα κατάμεστο αμφιθέατρο έδειξε πως υπάρχουν γωνιές του πλανήτη, όπου το ζήτημα της συνολικής ανατροπής της βαρβαρότητας είναι ακόμα ανοικτό και διεκδικείται. Κι όλα αυτά στο πολιτιστικό κέντρο Ναζίμ Χικμέτ, με τη φωτογραφία του ποιητή.
που ένωσε των αγώνα των από τα κάτω,
να δεσπόζει.

Ποιο νόημα λοιπόν αποκτά σήμερα
το «τίποτα πιο αληθινό απʼ τη ζωή δεν είναι» ; Σε ένα περιβάλλον όπου οι πανδημίες, οι οικονομικές κρίσεις, οι νεοφιλελεύθερες ατζέντες, οι διακρίσεις κατά των προσφύγων, η κυριαρχία της cis-ετεροπατριαρχίας

και η εχθρότητα, καταπίεση, βιαιότητα
απέναντι στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα
, οι στεγαστικές κρίσεις, οι κλιματικές κρίσεις, οι καταστροφές, οι πόλεμοι, οι σφαγές και οι θάνατοι στους χώρους εργασίας είναι συνυφασμένα ή συνυφαίνονται με τον ιστό της καθημερινής μας ζωής πώς στεκόμαστε ως επαγγελματίες; Μέσα σε 3 μέρες οι συζητήσεις ξεπέρασαν την ψυχολογία και την κριτική ψυχολογία, αγγίζοντας τις ποικίλες πτυχές της ατομικής και συλλογικής μνήμης, εξετάστηκαν συνεργατικά θεωρίες και πρακτικές που προάγουν την πολιτικοποίηση του προσωπικού
, διερευνήθηκαν μοντέλα κοινωνικής αλληλεγγύης και αντίστασης και συζητήθηκαν διάφορες προσεγγίσεις και στρατηγικές για την ανασυγκρότησή

μας ως κοινωνικών και πολιτικών όντων
.

Στάσεις μέσα στο τριήμερο

Είναι δύσκολο να παρουσιάσει κανείς ένα τόσο πλούσιο συμπόσιο και να δείξει το θησαυρό που κουβαλάει – εκείνον, δηλαδή, που γεννήθηκε
στη σύζευξη μεταξύ επιστήμης, κοινωνίας και πολιτικής από τα κάτω.
Ας επιχειρήσουμε,
λοιπόν,
να σταθούμε σε μερικά σημαντικά σημεία:

Στάση 1η: Θάνατος, πένθος, αντιστάσεις

Το τριήμερο ξεκίνησε με μια συζήτηση πάνω στο πένθος και την ελπίδα κάτω από συνθήκες καταπίεσης και συνέχισε δίνοντας έμφαση σε μια απο-αποικιακή προσέγγιση της ψυχολογίας (decolonial psycology). Πρόκειται για την προσέγγιση που εστιάζει στο πώς οι κυρίαρχες δυτικές αφηγήσεις διαμορφώνουν δια της επιβολής τον ορίζοντα της ψυχολογίας των υποτελών υποκειμενικοτήτων στον παγκόσμιο Νότο, των φτωχοποιημένεων κοινοτήτων και από μια γενικότερη σκοπιά των ειδικών (γηγενών κ.α.) πολιτισμικών ομάδων ή όπως έχει περιγραφεί από τους Comas-Díaz et al. (2024) στέκεται στο πώς η υποκειμενικότητα των ανθρώπων και οι δεσμοί τους με διαφορετικές κοινωνικές/ πολιτισμικές
ομάδες επηρεάζονται από την ιστορία, το πλαίσιο και την καταπίεση
- πώς αυτοί οι πληθυσμοί αντιστέκονται ενεργά και επιβιώνουν από τις επιθέσεις στην ανθρωπιά τους – και πώς η παραγωγή γνώσης διαμορφώνεται όχι μόνο από τον τρόπο ερμηνείας των δεδομένων αλλά και από τα ερωτήματα

που τίθενται.

Με εστίαση στη σχέση ανάμεσα «στην ψυχολογία του νεοφιλελευθερισμού και το νεοφιλελευθερισμό της ψυχολογίας» η Erica Burman, ο Thomas Teo, ο Ersin Aslıtürk και η Aysel Gürel Kayaoğlu εστίασαν στην επικράτηση των ατομικίστικων παραδειγμάτων και την προώθηση της ατομικής θεραπείας
έναντι της επιδίωξης της συλλογικής χειραφέτησης. Όπως τόνισε ο Thomas Teo καμία απο-αποικιακή θεωρία δεν μπορεί να βοηθήσει αν δεν αλλάξουν οι υλικές συνθήκες μέσα στις οποίες η ιδεολογία της αποικιοκρατιας γεννιέται. Αντίστοιχα, η
Erica Burman παρουσίασε μια σύνθεση του έργου της που αναπτύχθηκε την τελευταία δεκαετία και μ
ε αφετηρία τις πρωτοποριακές κριτικές της για την αναπτυξιακή ψυχολογία και τη στρατηγική των πλουραλιστικών εξελίξεων εστίασε σ
το
πιο πρόσφατο έργο της, «Child as method» (Το παιδί ως μέθοδος) όπου

επεξεργάζεται μια νέα προσέγγιση στην βάση των
μετααποικιακών
,
φεμινιστικών,
δ
ιατομεακών

και μεταναστευτικών
σπουδών

(Burman, 2024).

Οι σ
υζητήσεις συνεχίστηκαν σε πολλά επίπεδα αγγίζοντας ζητήματα που άφησαν το αποτύπωμά τους στην σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας. Με αφορμή της σφαγή της Sivas συζητήθηκε από τον Gülden Şahin Değirmenci «η έννοια και η λειτουργία της μουσικής παραγωγής σε σχέση με το συλλογικό τραύμα», ενώ με αφορμή το κουρδικό ζήτημα, ο Ercan Şen παρουσίασε «πρόσφατες μελέτες για τους Κούρδους και το κουρδικό ζήτημα στην ψυχολογία». Ανάμεσα σε άλλα,

η «ηρωποίηση» του 15χρονου Eren Bülbül,⁶ που σκοτώθηκε στις 11 Αυγούστου 2017 από ομάδα μαχητών του PKK έδωσε αφορμή για μια πολυεπίπεδη συζήτηση των τρόπων με τον οποίο το καθεστώς χρησιμοποιεί την ψυχολογία ως μέσο προπαγάνδας.

Ίσως όμως η πιο φορτισμένη

μέρα ήταν η δεύτερη
, όπου το απόγευμα,
η ενότητα σχετικά με την Παλαιστίνη, την επιστημική αδικία, το συλλογικό τραύμα και το

«sumud» (
πείσμα
), την αποικιοκρατική και πατριαρχική βία και την
γενοκτονία συγκλόνισε το αμφιθέατρο.
H Reem Mroueh μιλώντας από τον Λίβανο επισήμανε τη σημασία της πολιτικοποίησης της ψυχοθεραπείας και του ανθρώπινου πόνου στεκόμενη ιδιαίτερα στην κοινωνικοπολιτική κατάσταση στο Λίβανο. Είναι σημαντικό στην ψυχοθεραπεία να δίνεται χώρος στην πολιτικοποίηση του πόνου και στην οργή ενάντια στην αδικία με
κατεύθυνση την

κατανόηση
των δυναμικών που αναπτύσσονται
ανοίγοντας τελικά το ερώτημα «πώς μπορεί η ψυχοθεραπεία να κρατήσει ένα χώρο για την ενίσχυση της καθημερινής αντίστασης;» Η παρουσίασή της, όπως και οι επόμενες μας θύμισαν πως «στην επικρατούσα Ψυχολογία, […] η έννοια της ανθεκτικότητας φαίνεται να περιέχει, από μόνη της, όλα όσα χρειάζονται για να ανακάμψει κανείς από μια κρίση, διαταραχή/
βία/
κακοποίηση, αγώνα εξουσίας, ενώ η αντίσταση αντίθετα θεωρείται ως κάτι που πρέπει να διαλυθεί. Αυτή η προσέγγιση φαίνεται να εξυπηρετεί την αφήγηση ενός για πάντα ανθεκτικού και προσαρμοστικού ανθρώπου, ο οποίος την ίδια στιγμή θεωρείται από τις κυβερνήσεις ως “τόσο εύθραυστος” και “ανεύθυνος” που πρέπει να ελέγχεται ανά πάσα στιγμή για την ασφάλεια και την ευημερία του». (Gabriel Camarrata, 2022)

Τα παραπάνω φέρνουν στον νου μας το εξώφυλλο του αγγλικού ριζοσπαστικού περιοδικού Asylum στο φετινό καλοκαιρινό τεύχος: «Μας αποκαλούν ανθεκτικούς ενώ σφίγγουν τη λαβή γύρω από τον λαιμό μας». Στο ίδιο τεύχος η η Sabahat Ali Wani (2024), φεμινίστρια, συγγραφέας, ερευνήτρια και εικαστικός από το Κασμίρ, παρατηρεί πως για τη λέξη-κλειδί «ανθεκτικότητα» στο βιβλιοπωλείο του Amazon βρήκε πάνω από 50.
000 τίτλους βιβλίων εκ των οποίων, τα περισσότερα εκδόθηκαν μετά το 2020, όταν ο «μεγάλος εγκλεισμός» ήταν στην κορύφωσή του. Η ανθεκτικότητα είναι, εξ’ ορισμού, ενάντια στην αντίσταση.
Αποζητά τη συγκατάβαση.
Απαιτεί να προσαρμοστούμε στο κεφάλαιο και στο κράτος, και στο ασφαλές μέλλον και των δύο, αντί να αντισταθούμε σε αυτά.
Διδασκόμαστε να σηκώνουμε το βάρος της αλλαγής, της ανάπτυξης και της ευεξίας στις πλάτες μας και να βαφτίζουμε «ανθεκτικές» εκείνες που καταφέρνουν να
πεινάνε
ενώ
οι οικογένειές


τους
λιμοκτονούν, που στερούνται βασικών πόρων, που δεν έχουν πρόσβαση σε κατάλληλη εκπαίδευση και υγειονομική περίθαλψη, που βασανίζονται σε επισφαλείς, εκμεταλλευτικές και ληστρικές επαγγελματικές συνθήκες, οι οποίες μετακινούνται με μη ασφαλή, υπερφορτωμένα μέσα μαζικής μεταφοράς και το σκάνε από τις εμπόλεμες ζώνες με λέμβους
, που δέχονται καθημερινά επιθέσεις, κακοποιήσεις και δολοφονίες
.

Στάση δεύτερη: Δεν μπορείς

να φτιάξεις νερό που να μην βράζει

Η Hala Hanina έφυγε από τη Λωρίδα της Γάζας λίγο πριν την 7η Οκτωβρίου 2023. Θα λέγαμε πως η στάση της και η παρουσίασή της συνοψίζονται στα λόγια του Χαλίλ Γκιμπράν, όπως τα έθεσε η ίδια: «Μέσα απ’ τα βάσανα αναδύθηκαν οι πιο δυνατές ψυχές. Οι πιο επιβλητικοί χαρακτήρες έχουν χαραχ
τεί από πληγές.» Λίγο πριν τη σφαγή στη Γάζα δούλεψε για σχεδόν ένα χρόνο σε μια πολυεπίπεδη έρευνα – παρέμβαση με τίτλο

«Παλαιστίνιες γυναίκες στη διασταύρωση της αποικιακής και πατριαρχικής βίας: Κοινωνικές επαναδιαπραγματεύσεις της θρησκείας και της παράδοσης στη Γάζα». Η συμμετοχική, εθνογραφική έρευνά της περιελάμβανε μια πολυεπίπεδη παρέμβαση με ατομικές συνεντεύξεις, δουλειά σε ομάδες και στην κοινότητα (με συναντήσεις τριακοσίων ατόμων!) και επαφές με ανθρώπους σε σημαντικά διοικητικά πόστα, οι οποίες κατέληξαν σε σχεδιασμό κοινοτικών παρεμβάσεων προστασίας των γυναικών που έπεσαν θύματα βίας. Τι γίνεται λοιπόν όταν όλη η δουλειά αυτή χάνεται μέσα σε μια εκατόμβη νεκρών; Πώς οι θεματικές που ανέδειξε η έρευνά της συνδέονται με το σήμερα και την απρόσμενη βία, την εξόντωση και την
γενοκτονία, την εκούσια προσπάθεια να γίνει η Γάζα αβίωτη, τις αβάσταχτες βλάβες στις οικογένειες και στην κοινότητα, αβάσταχτες ψυχολογικές αποκρίσεις και την καθημερινή δράση/

αντίσταση ως μέσο επιβίωσης;

Για τη Hanina η δήλωση του Ζαν Πολ Σαρτρ «Για τη γενοκτονία» στη δεύτερη σύνοδο του Διεθνούς Δικαστηρίου για τα εγκλήματα πολέμου Bertrand Russell⁷ για το Βιετνάμ, που πραγματοποιήθηκε στη Δανία το Νοέμβριο του 1967, παραμένει μια εμπνευσμένη έκκληση προς τη συνείδηση της ανθρωπότητας – εμπνευσμένη όχι μόνο λόγω της δύναμης του λόγου της, αλλά και λόγω των εφαρμογών που εξακολουθεί να βρίσκει.

Στα πλαίσια αυτά η Ola H Abuward, Nermin M. Abulibda στη δική τους έρευνα ρωτάνε: «Πιστεύετε ότι όλοι μας είμαστε ψυχικά άρρωστοι εξαιτίας αυτής της φρίκης;» Π

ραγματοποιώντας μια ποιοτική διερεύνηση της συστηματικής βίας και των ψυχολογικών αντιδράσεων του παλαιστινιακού άμαχου πληθυσμού στη Γάζα κατά τη διάρκεια της συνεχιζόμενης μαζικής σφαγής του 2023/2024 μας έφεραν μέσα στην καταστροφή. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο κοινωνιολόγος Nikola Saafin μας έφερε τη μορφή του Handala⁸ μιας φιγούρας που σκιτσογράφησε ο πολιτικός σκιτσογράφος Naji al-Ali, ενός παιδιού με την πλάτη πάντα γυρισμένη, που παραμένει πάντα 10 ετών, – στην ηλικία που ήταν ο Αλί όταν η οικογένειά του αναγκάστηκε να μετακομίσει κατά τη διάρκεια του μαζικού εκτοπισμού των Παλαιστινίων το 1948.

Η φιγούρα του 10χρονου μαζί με τις παρουσιάσεις μας βοήθησε να προσεγγίσουμε την έννοια του sumud, που περιγράφει την συλλογική, προσωπική και πολιτική στάση αντοχής και σταθερότητας των Παλαιστινίων στην καθημερινή ζωή έτσι ώστε να παραμένουν ζωντανές και ζωντανοί και να δυναμώνουν όλο και περισσότερο μέσα από τις πολιτικές τους αντιστάσεις και την ανυπακοή στην καταπίεση. Η έννοια sumud συναντάται στην παλαιστινιακή λογοτεχνία και ποίηση ήδη από το 1917/18, πολύ νωρίτερα από την χρήση της έννοιας resilience (=ανθεκτικότητα) στην ψυχολογία⁹. Αντίθετα η έννοια resilience εστιάζει στην ατομική προσαρμογή για την αντιμετώπιση ψυχοσυναισθηματικών κρίσεων και εισάγεται στην ψυχολογία το 1973.

Τέλος η Mai Albzour, επίκουρη κ
α
θηγήτρια Κοινωνικών Επιστημών, στο Πανεπιστήμιο Birzeit μίλησε για «την απεικόνιση της Παλαιστίνης στην κοινωνική ψυχολογία της προκατάληψης και της συμφιλίωσης» και «για την επιβολή ηθικών κατευθυντήριων γραμμών σε καταπιεσμένες ομάδες με τεχνικές έννοιες». Στο Belfast, στη Νότια Αφρική και στην Παλαιστίνη εφαρμόστηκαν πολιτικές συμφιλίωσης, οι οποίες έχουν δεχτεί έντονη κριτική. Στην περίπτωση της Παλαιστίνης από την έναρξη της ειρηνευτικής διαδικασίας του Όσλο το 1993, ο όρος «εξομάλυνση» χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τις πολιτικές που αποσκοπούν στην αναγνώριση του κράτους του Ισραήλ και στην εγκαθίδρυση «κανονικών» σχέσεων μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων. Ενώ η Παλαιστινιακή Αρχή έχει υποστηρίξει τις πολιτικές εξομάλυνσης, πλήθος
γηγενών

και διεθνών

κριτικών

υποστηρίζουν

ότι οι πολιτικές αυτές χρησιμεύουν στη διαιώνιση της κατοχής και των συνεπειών της
(Albzour et al., 2019). Θέτοντας τη θεωρία του Allport (1954) για τα αποτελέσματα της μείωσης των προκαταλήψεων υπό αμφισβήτηση,
η Albzour επισημαίνει
την «κατασταλτική» επίδραση (Sedative effect) της θετικής δι
ομαδικής επαφής σε ιστορικά άνισες κοινωνίες και σημειώνει τη μετατόπιση της εστίασης από την αλλαγή της οικονομικής και πολιτικής πραγματικότητας στην πολιτισμική αλλαγή αποκλείοντας τη συζήτηση για ισότητα και δικαιοσύνη. Τελικά, όλα ίσως συμπυκνώνονται στο κλείσιμο της ομιλίας της Ala’ Bassam Mustafa Mustafa, πως «
δεν μπορείς
να φτιάξεις νερό που να μην βράζει»
. (You cannot create water that does not boil). Δεν μπορείς να φτιάξεις άνθρωπο που να μην

αντιστέκεται!

Στάση τρίτη: Συζητήσεις, συναντήσεις, συνδέσεις

Αντιμετωπίζοντας την πραγματικότητα και τις αντιφάσεις της ξαναθυμηθήκαμε (Σκούρας κα, 1991) που βασίζεται αυτό που είχε αποκληθεί «ψυχολογία της αντίστασης»
. Θυμηθήκαμε,
δηλαδή,
πώς «η δυσάρεστη, αγχώδης και οξεία συγκινησιακή ένταση του ατόμου μειώνεται μέσω της μεταμόρφωσής της σε γνωστικό όρο της συνείδησης και σε «

συνειδητή δράση»
 με την ένταξη στην «

ψυχολογία της ομάδας»
η οποία

μάχεται για να επιβιώσει μπροστά στο κίνδυνο του αφανισμού» και που
αποδέχεται μια ομολογουμένως σκληρή πραγματικότητα,
όχι για να υποταχτεί
σ΄ αυτήν και να την υποστεί, αλλά για να συγκρουστεί μαζί της και να την ανατρέψει. Πρόκειται για μία στάση, πεμπτουσία της «ανθρωποποίησης του ανθρώπου», αυτή που τον κάνει δημιουργό και όχι υποχείριο της μοίρας του, ικανό ν΄ αντιμετωπίζει, να κυριαρχεί και να ξεπερνά τις αντιφάσεις που τον απανθρωποποιούν και τον εξοντώνουν. Την στάση αυτή ακούσαμε να φωτίζει και ο Ian Parker, παρουσιάζοντας το βιβλίο του «Revolution in Psychology: Alienation to Emancipation» (στα ελληνικά κυκλοφορεί ως «Ψυχανάλυση και Επανάσταση: κριτική ψυχολογία για τα κινήματα απελευθέρωσης») και μιλώντας για το πώς μπορεί η ψυχανάλυση να αποδεσμευτεί από τις ψυχολογιοποιημένες και κανονιστικές κλινικές μορφές της και να συμπράξει με τα κινήματα απελευθέρωσης – με τα κι

νήματα που μας συνδέουν στον κοινό αγώνα των αντιστάσεων για όσα μας απανθρωποποιούν.

Αν είχαμε μία δυσκολία στο διήμερο ήταν η απουσία (τουλάχιστον στα όσα ακούσαμε στα αγγλικά) συζητήσεων για τα θέματα ψυχικής υγείας εντός των ψυχιατρείων, για την αστεγία κ.α. αλλά και για συγκεκριμένες πρακτικές και δράσεις αγώνα μέσα και έξω από τους θεσμούς ψυχικής υγείας. Εντούτοις, αναγνωρίζοντας πως είναι αδύνατον να καλυφθούν όλα σε ένα τριήμερο αναζητήσαμε και γνωρίσαμε ανθρώπους που εργάζονται με αστέγους, σε δομές ψυχικής υγείας και κοινωνικής πρόνοιας. Περπατήσαμε μαζί τους στις γειτονιές που «εξευγενίστηκαν», εκεί που τα ενοίκια ανέβηκαν, σπρώχνοντας τους άστεγους είτε στο δρόμο είτε σε ασυλικού τύπου δομές και συζητήσαμε για την «χρονιοποίηση των αστέγων» πίσω από τις λαμπερές βιτρίνες της οδού Istiklal.

Συναντήσαμε τη Hilal Karakayış που πρόθυμα μας μίλησε για τους τρέχοντες αγώνες των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, για τις διακρίσεις, τη βία και την επιδίωξη ισότιμων δικαιωμάτων. Ακούσαμε από συντροφάκια να συζητάνε για την «αντιμετώπιση της ομοφοβίας με ατομικές και ομαδικές προσεγγίσεις» και άλλα να μιλάνε για τους δεσμούς αλληλεγγύης που οικοδομήθηκαν στη διάρκεια και μετά το μεγάλο σεισμό.

Η δική μας συμμετοχή

Από την πλευρά μας, βρεθήκαμε στο συμπόσιο για να μιλήσουμε, να συζητήσουμε και να δούμε τον αντίκτυπο των δικών μας αγώνων και αναμνήσεων. Πήγαμε εκεί για να θέσουμε «το εδώ» σε διεθνή δημόσιο διάλογο και να το ξαναφέρουμε μαζί μας μπολιασμένο με τους αγώνες άλλων υποκειμένων, συντροφικών και ταυτόχρονα ολότελα διαφορετικών. Μιλήσαμε για τους αγώνες που δίνουμε κόντρα σε αυτό που μας έμαθαν να θεωρούμε πρέπον και αυτονόητο για τις ψ-ειδικούς. Μιλήσαμε για το στίγμα, τη ντροπή
της δικής μας τρέλας, των οικογενειών, των φίλων, των δικών μας ανθρώπων
, εκείνο που μας συνδέει με όσες, όσα και όσους

βιώνουν εμπειρίες αλλόκοτες για τον κοινό νου, ή με όσες, όσα και όσους

βγαίνουν ακούσια ή εκούσια από τις κυρίαρχες κοινωνικές πρακτικές και εξεγείρονται ενάντια στις διαθεματικές καταπιέσεις. Μιλήσαμε για την ανάγκη μας να ριζοσπαστικοποιηθούμε, να καταρρίψουμε τους μύθους που θέλουν τις εργάτριες ψυχικής υγείας πολιτικά ουδέτερες, νορμάλ και καθωσπρέπει απέναντι στους ρητούς και άρρητους κανόνες των κυρίαρχων αστικών και cis -
ανδροκεντρικών ψυχολογικών προσεγγίσεων. Μιλήσαμε, όμως, και για την αγωνία που μια τέτοια ανάγκη προκαλεί, για την ακόλουθη ανάγκη συλλογικοποίησης αλλά και για τα όνειρά μας να κάνουμε την ψυχολογία λιγότερο απόκοσμη (worldless) και να την δούμε ενταγμένη στον αγώνα του ανταγωνιστικού κινήματος.

Η εμπειρία μας (Μαριλίνα Α. & Λυκούργος Κ.) από το Κίνημα Ακούγοντας Φωνές στην Αθήνα έχει δείξει ότι μέσα από αφηγήσεις, δράσεις και συζητήσεις επαγγελματιών, συγγενών και ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία, είναι δυνατόν να δημιουργηθούν ακτιβιστικές κοινότητες μάθησης που ανοίγονται στον κόσμο. Η ενεργός συμμετοχή και η ενίσχυση των σχέσεων μας μπορεί να αποτελέσει οδηγό στο δρόμο προς την ανάκαμψη και τη χειραφέτηση. Στην παρουσίασή μας μιλήσαμε για το τι συνιστά για εμάς ακτιβιστική κοινότητα μάθησης, διερευνήσαμε τα όρια και τις αντιφάσεις που προκύπτουν, και προσπαθήσαμε να συνδεθούμε και να μάθουμε κάτι για τον εαυτό μας και τον κόσμο.

Για την Γιούλη Τσ. (Tsirtoglou, 2024)
ο χώρος αυτός ήταν μια ευκαιρία για
να θυμίσει τους αγώνες του υποκειμένου του α/α Χώρου, με αφετηρία τον Δεκέμβρη του 2008 στην Ελλάδα, και τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που έκτοτε
δημιούργησαν το έδαφος για την σύνδεση δύο παραδοσιακά ανταγωνιστικών κοινωνικών πρακτικών: του α/α Χώρου και της αγοράς ψυχολογικών υπηρεσιών. Αξιοποιώντας τα εννοιολογικά εργαλεία της γερμανικής/ σκανδιναβικής Κριτικής ψυχολογίας μίλησε από την δική της θέση ως υποκείμενο και στις δύο αυτές κοινωνικές πρακτικές, ανέδειξε τις αντιφάσεις και τις ανάγκες προσαρμογής/ ριζοσπαστικοποίησης ως διαλεκτικά συνυφασμένες δυνατότητες δράσης με γνώμονα έναν χειραφετητικό προσανατολισμο και έθεσε ως ζητούμενο την στράτευση της κριτικοψυχολογικής (
επιστημονικής)
γνώσης/ πρακτικής στα κινηματικά (ταξικά, έμφυλα, αντιφασιστικά) προτάγματα.

Στο συμπόσιο, βρήκαμε χώρο να μιλήσουμε πιο ανοιχτά από όσο τα κυρίαρχα (και ελληνικά) επιστημονικά και κοινωνικά πλαίσια συνήθως επιτρέπουν. Συμμετέχοντας βρήκαμε νέες

συντρόφισσες
, συντρόφια
και
συντρόφους

, αναπτερώσαμε το ηθικό μας και επιστρέψαμε έτοιμες να αναδομήσουμε το παρόν και στα ελληνικά δεδομένα. Νιώσαμε ότι τα επιστημονικά συμπόσια δεν είναι απαραίτητα αστικά γκαλά ή πασαρέλες ιδεών για λίγους, αλλά μπορούν να γίνουν

δομές στο πλευρό των διαθεματικών
αγώνων
για μια ζωή λιγότερο αλλοτριωμένη.

Με γνώμονα τα παραπάνω, το κείμενο αυτό δεν είναι μόνο ένα μέσο επικοινωνίας των αναστοχασμών και των εμπειριών μας αλλά και ένα προσχέδιο καλέσματος για την ανάπτυξη νέων δράσεων ικανών να μας συνδέσουν με την ψυχολογία των καταπιεσμένων εδώ αλλά και σε άλλα μήκη και πλάτη του κόσμου. Δράσεων από εμάς για εμάς αλλά και για εκείνους και εκείνες μας έχουν και τους έχουμε ανάγκη.

(Istanbul 18-20/10/2024)

Βιβλιογραφία

Albzour M., Penic S., Nasser R., Green E. G. T. (2019). Support for «normalization» of relations between Palestinians and Israelis, and how it relates to contact and resistance in the West Bank. Journal of Social and Political Psychology, 7(2), 978–996.

Burman E., (2024) Child as Method Othering, Interiority and Materialism. London: Routledge

Comas-Díaz, Adames, Chavez-Dueñas (2024) Decolonial Psychology Toward Anticolonial Theories, Research, Training, and Practice

Parker, I. (2007) Revolution in Psychology: Alienation to Emancipation. London: Pluto Press

Sabahat Ali Wani (2024) Bending, Breaking and Bouncing Back. Asylum Vol 31 (3).

Σκούρας Φ., Χατζηδήμου Α., Καλούτσης Α., Παπαδημητρίου Γ. (1991/1947) Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους», Εκδόσεις Οδυσσέας

Tsirtoglou, Y. (2024). Exploring the relevance of Critical Psychology for Psychotherapy in

Greece: Contrasting Practices of Psychological Support in the Free
Market and in Social Movements
. In Manderbach, T., Ruge, J., Brook, P., Wengemuth, E., Waleng, S.
, 
Beyond Adaptation. The Unity of Personal and Social Change in Critical Psychology and Cultural-Historical Theory. New York, United States of America: Peter Lang Verlag. Retrieved Nov 21, 2024, from 10.3726/b21948